Eski Bölüm Başkanları
Prof. Dr. C. William Merton HART
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Antropoloji ve Etnoloji Bölümü’nü kuran ve ana politikasını belirleyen Prof. Dr. C.W.M. Hart' ın renkli yaşamı 1905 yılında Avustralya'da başladı. Sydney, Chicago ve Londra Üniversitelerinde eğitim gördü. İngiltere'de önemli bir akımın temsilcisi olan Radcliffe-Brown'ın yönetiminde doktora yaptı. Doktorası, Kuzey Avustralya Tiwi'leriyle ilgili saha çalışmasına (1928-1929) dayalıdır. London School of Economics’ de ve Toronto, Wisconsin Üniversitelerinde Antropoloji dersleri verdi. Uygulamalı Antropoloji Derneği'nin (Society for Applied Anthropology) bir süre başkanlığını da yapan Prof. Hart, American Anthropologist’in editörlüğünü 1949 -1952 yılları arasında yürüttü. Amerikan vatandaşlığına 1953 yılında geçti. Kuzey Avustralya Tiwi'leriyle ilgili makaleleri ve The Tiwi of North Australia adlı bir kitabı ve Kanada'da çeşitli endüstri toplumlarının sosyal organizasyonlarıyla ilgili alan çalışmaları bulunmaktadır.
Prof. Hart, Avrupa'da, özellikle İngiltere'de ve ABD'de gelişmekte olan Antropoloji Disiplininin önde gelen isimlerindendi. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi’nde Sosyal Antropoloji ve Etnoloji Bölümü’nü kurarken bu zengin özgeçmiş “Bölüm Yapısı”nın güçlü ve sağlam oluşmasını sağladı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü Başkanı Prof. Dr. Mümtaz Turhan, Uygulamalı Antropoloji Derneği (Society for Applied Anthropology) Başkanı Dr. Sol Tax'a 1958’de bir mektup yazarak İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Sosyal Antropoloji dersi vermek üzere bir antropolog istendiğini bildirdi. Sol Tax, Pof. Dr. Hart’a teklifi iletti, onayını aldı ve hocanın 1959 Kasım ayında Türkiye’ye gelmesi böylece gerçekleşti. Bir Amerikalı için İstanbul’da yaşamak çok kolay olmadı. Kiralık ev bulmak. Ulaşım olanaklarına ayak uydurmak. Alış verişin incelikleri kavramak tabiî ki zaman aldı. Prof. Hart’ın Antropolog olması bütün güçlükleri aşmada kendisine çok kolaylık sağladı. Nişantaşı, Topağacı, Ihlamur yolu 57/8 de oturdu. Türkiye’ye, İstanbul yaşantısına o kadar alıştı ki, ayrılırken her yıl oturduğu sokağın derin bir şekilde kazılıp uzun süre kapatılmadan durmasını merak etmez olduğunu söylüyordu.
Prof. C.W.M. Hart, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Sosyal Antropoloji dersleri vermeğe 01. Aralık. 1959’da başlandı. Derslere Sosyoloji, Psikoloji ve Arkeoloji öğrencileri devam etti. Ancak o tarihte verilen derslerin hangi sertifika içinde sayılacağı ve kürsünün hangi bölüme bağlanacağı belirli olmadığından, öğrenciler oldukça huzursuz bir dönem geçirdiler. Derslere dört yarıyıl devam eden öğrencilerin yardımcı sertifika sınavları 27.06.1961’de yapıldı. Sınavların yapılmasından önce Prof. Dr. Hart 15 Nisan 1960'ta Sosyal Antropoloji ve Etnoloji alı bir sertifika vermek üzere Dekanlığa başvurdu. Edebiyat Fakültesi Genel Kurulu’nda hem serbest hem de öğretim lisansı veren bir bölüm olarak kabul edilmesi teklifi, 1.06. 1960 tarihinde oybirliği ile kabul edildi. Böylece Sosyal Antropoloji ve Etnoloji Bölümü 1960-1961 ders yılına, tezli öğrencisi olan bağımsız bir Bölüm olarak girdi.
Prof. Hart ders vermeye başlamasına karşın, Bölümün asistanı yoktur. Dersler İngilizce verilmekteydi. Türkçeye çeviri yapacak tercümanı bulunmuyordu. Yabancı dil bilen öğrenciler çeviri yapmaktaydı. Daha sonra Dr. Nephan Saran ve Ahmet Tugaç asistan olarak bölüme atandı. Dr. N. Saran Amerika’da doktorasını tamamlayıp Türkiye’ye dönmüş ve çalışmak istemekteydi. Bir tanıdığı aracılığı ile Profesör Mümtaz Turhan’a geldi. Prof. Turhan İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nin 239 numaralı odasında (Bölümün 30 yıl yaşadığı mekân burasıdır.) Prof. Hart’la, Dr Saran’ı tanıştırdı. Tarih, 1960 yılı Kasım ayının başlarıydı. Prof. Hart, Dr. Saran’ın Amerika’da aldığı eğitimi belgeleyen evrakı inceledi, akademik olarak değerlendirdi, beğendi, hemen gönüllü (ücretsiz, volenter asistan) olarak işe başlamasını sağladı. Daha sonra, Dr. Saran’ı 31 Mart 1961'de asistan olarak Bölüm kadrosuna alındı. Ahmet Tugaç, Edebiyat Fakültesi hizmetli kadrosunda gözüküyordu, Yabancı dil biliyor, Psikoloji Bölümünde okuyan Tıp Doktoru olan ve Prof. Dr. Hart’ın derslerini çeviren bir elemandı. O da asistan olarak kadroya girdi. Bölüm böylece şekillendi.
Sosyal Antropoloji ve Etnoloji Bolümü, 1961-1962 ders yılında 49 öğrenci alarak eğitime başladı. Sosyal Antropoloji, Fiziki Antropoloji, Sosyal Değişmeler, Kültür Değişmeleri, İstatistik ve Araştırma Yöntemleri gibi teorik ve uygulamalı dersler program da ver aldı. Çeşitli araştırma seminerleri yapıldı. Bu program, günümüz Bölüm Ders Programının omurgasında hala yer almaktadır. Profesör Hart, son derece akıcı, çarpıcı örneklerle dolu, esprili bir dille ders ve Antropolojiyi anlattı. Bu yanını yazıya dökmek kolay olmasa da, Edebiyat Fakültesinde verdiği "İlk Ders"in metnini Sosyal Antropoloji ve Etnoloji Bölümü Dergisinin 1971 yılındaki ilk sayısından okuyarak ete kemiğe büründürmek olanaklıdır.
Prof. Hart 1959 yılı Aralık ayında ders vermeye başlamış olmasına karşın Dr. Hart'ın, Üniversite ile sözleşmesi, 3.8.1960 tarihinde Bakanlar Kurulu Kararıyla kesinleşir. Önce üç yıllık bir süre için yapılan sözleşme yapılır, daha sonra sözleşme iki defa yenilenir. Sözleşmede dersler vermesi, araştırma yapması, Türkçe öğrenmesi ve yayın yapması, öğrenciyi araştırma ortamında yetiştirmesi vb. koşullar bulunmaktadır. Dr. Hart bunları yetkiyle yerine getirir. Türkçe konuşmaz ama Cumhuriyet Gazetesi’ni okuyabilir, konuşulanları anlar. İngilizce yazar, Türkçe çeviriyi gözden geçirir, sözlü sınavda (o dönemde sertifika sınavları hem yazılı hem de sözlü yapılmaktadır.) çevirmen varsa da Türkçe verilen yanıtı dikkatle dinlerdi. Prof. Hart, sözleşmesinde yer alan “araştırma yapma ve yaptırma” önerisini Bölümün temeline oturttu. Bölümde yapılan ilk araştırma Üniversite Öğrencileriyle ilgili oldu. Bunu Zeytinburnu Gecekondu Bölgesi Araştırması izledi. Bu çalışma Haziran 1962’de başladı, yaklaşık 10.000 gecekondu ailesi ile tek tek sahada görüşme yapıldı, toplanan veriler, elle sayıldı (döküldü, o dönemde bilgisayar yoktu), tablolaştırıldı, istatistiki işlemler elle yapıldı (mekanik Fasit hesap makinesi dışında dijital makineler yoktu.), raporu bizzat Prof. Hart yazdı, Dr. Nephan Saran daktilo ile metni yazdı ve Türkçeye çevirdi. Tüm çalışmada Araştırma ekibi olarak Antropoloji Bölümü öğrencisi yer aldı ve bu gelenek bölümün vizyon ve misyonuna oturdu. Antropolog, iyi öğrenci araştırma ortamında yetişir prensibi bu yıllarda Bölümün felsefesine kazındı.
Prof. Dr. C.W.M.Hart, tipik Amerikalı görünümündedir. Uzun boylu, zayıf, saçları beyaz ve döküktü. hafif omuzları öne meyilliydi. Gri ve kahve rengi pastel tonlu, ceket ve pantolonu farklı kumaştan kostümler giyerdi. Ekose renkli gömleğe kravat takar, ayaklarını topuklarını hafif yere vurur gibi sürterek yürürdü. Konuşurken gözlüğünün üzerinden karşısındakinin gözlerinin içine bakar, sakin bir tarzda kısa ve yeterli, esprili cümleler kurardı.. Çay ve sigara içer, öğlen yemeklerinde bir kaşarlı tost ve 50 gr.lık bir çikolatanın yarısını yerdi. Çevresini sürekli dikkatli gözleyen yapısı hemen fark edilirdi. Eşinin ve kendisinin sağlığının bozulmuş olması nedeniyle Profesör Hart, 1969 yılının son baharında, Ülkemizden ayılmaya karar verdi. Kendisi için Bölümde (24 Temmuz 1969 tarihinde Fakültenin 201 nolu seminer salonunda) çok mütevazı bir çaylı toplantı düzenlendi. Birkaç gün sonra hava alanında, bir grup öğrenci tarafından uğurlandı.
Prof. Dr. Nephan Saran, Dr. Hart'ı son olarak Chicago 'da 1973 Eylülünde yapılan IX. Antropoloji Kongresinde gördüğünde, sağlığı iyice bozulmuş görünüyordu. "Eşini kaybetmiş olması onu çok yıpratmıştı” ve 1976 yılında son asistanından gelen bir mektupla ölüm haberi geldi. Bölümün kuruluş felsefesine yerleştirdiği ilkeler, kavramlar ve kurallar genç antropologların şahsında daima yaşayacaktır.
Prof. Dr. Nephan SARAN
Prof. Dr. Nephan Saran, 17. Mayıs. 1924’de İstanbul, Çengelköy’de dünyaya geldi. Babası Tümgeneral Ömer Nizami Atav ve Annesi Nebahat (Ökeday) Atav’ın tek çocuğudur. General Ömer Nizami Atav, İstiklal Savaşı Gazisi ve İstiklal Madalyası sahibidir. Nebahat (Ökeday) Atav ev hanımıdır.
Prof. Dr. Nephan Saran, İstanbul Barosuna, 1973 sicil no ile kayıtlı Avukat İsmail Saran ile 03. Ağustos. 1960'da evlendi. Prof. Dr. Nephan Saran eşini akciğer kanserinden 23.12.1989'da kaybetti. Nephan-İsmail Saran çiftinin de tek çocuğu dünyaya geldi. Kızları Sanatçı, Tilbe Saran 1961’de İstanbul’da doğdu. St.Benoit Fransız Lisesini bitirdi. İstanbul Üniverstesi Edebiyat Fakültesi Sanat tarihi Bölümü ve İstanbul Belediye Konservatuarı Tiyatro Bölümünü bitirerek Yüksek Öğretimini tamamladı.
Baba tarafı ile Girit, İzmir, İstanbul ve anne tarafıyla Ankara kökenli ailelerin çocuğu olan Prof. Dr. Nephan Saran, hayatını şekillendiren deneyimleri Ankara, A.B.D. (1952 -1960) ve İstanbul’da kazandı. İstanbul’da en uzun süre, Maçka (Talimhane) caddesi, Erhan Apartman No:20 D:2 Teşvikiye adresinde oturdu. Burgaz Ada, Mehtap Sokakta’da ahşap bir evi olan Prof. Dr. Saran, yaz aylarında burada oturmaktaydı. Bu evi almadan önce yaz tatilleri için Edremit Ören en çok tercih ettiği yerdi.
Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi 1947 mezunu olan Prof. Dr. Nephan Saran, A.B.D. St. Louis Üniversitesinde 1954 M.A., aynı üniversite de 1961 de Ph.D. derecesini aldı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Antropoloji ve Etnoloji Kürsüsü’nde Kasım 1960 da volonter asistan olarak çalışmaya başladı. Kadroya asistan olarak 31.03.1961 de atandı. Prof.Dr. Nephan Saran, aynı kürsüde 1965’de Doçent ve 1974’ de Profesör oldu. Prof. Dr. C.W.M.Hart’ın A.B.D. ye dönmesi üzerine, İstanbul Üniversitesi Sosyal Antropoloji ve Etnoloji Kürsüsü Başkanlığı’na 1969’da gelen Prof.Dr. Nephan Saran, 1982’ de 2547 Y.Ö.K. yasası ile Antropoloji Bölümü’ne dönüşen birimin, Bölüm Başkanlığı görevini 1987’de emekli olana kadar sürdürdü.
Ailede başlayan, okul ve çalışma hayatı ile süren sosyalizasyon ve kültürelizasyon sürecinin değişik kesitlerde bıraktığı izlerin anılara yansıması, biyografilerde yeterince yer almaz. Prof.Dr. Nephan Saran’ın, bir general kızı olan ilk okul öğretmeninin, keman çalarak müzik dersinde onlara verdiği mesajı unutmaması, buraya uyan güzel bir örnektir. İleri yaşlarda, lisedeki sınıf arkadaşları ile karşılaşıp, geçmişi değerlendirdikleri zaman, bir yaz boyu iki basma elbise ile bir keten ayakkabının, markadan uzak, mütevazi mutluğu anlatması da bir başka anıdır.
Yaşananlar insanı şekillendirir, anılar dinleyenlere yol gösterir. Nephan Saran, A.B.D.’de doktora çalışması sırasında hocasının asistanlığını da yapmaktadır. Hoca, verdiği dersin sınav günü bir başka şehirde konferans verecektir. Sınavda soracağı soruları N. Saran’ a verir ve sınav sırasında zarfı açmasını, soruları dağıtmasını, bir tanede kendisinin almasını söyler ve gelince kağıtları değerlendireceğini bildirir. N. Saran o sırada kendisini ziyarete gelen annesine bu olaydan söz eder. Annesi, zarfı açıp sorulara bir göz atmasını ister. N. Saran zarfı açmayınca da “ne meraksızsın” diye söylenir. Dersin hocası ayrı şehirdedir, gelmesi olanaksızdır. Bir Amerikalı olarak kapalı zarfla verdiği soruların sınav sırasında açılacağından kesinlikle emindir. Aksi düşünülemez. Sonuç böyle olur. Ancak farklı toplumlarda, farklı kültürel kalıpların olduğu ve farklı düşünüşlerin sergilediği de bir antropolog için iyi bir anı olarak hatırlanmaktadır.
Hukuk, Kriminoloji ve Antropoloji Prof. Dr. Nephan Saran’ın en çok etkileyen eğitim öğretim alanlarıdır. Kuşkusuz bunlar içinde antropolojinin yeri diğerleriyle karşılaştırılamaz. Prof. Dr. Nephan Saran hep bir antropolog gözüyle bakar, düşünür, konuşur; kısaca bu model onun yaşam tarzıdır. Gezdiği yerler ve katıldığı toplantılar, antropoloji ile bağı oranında Prof. Dr. Nephan Saran’a keyif vermiştir. Kendisinde derin iz bırakan anılarını aktarırken tekrar duyduğu heyecanı, dinleyenlerin hemen dikkatini çeker. Uluslararası Antropoloji Kongresi, British Museum Tutankhamun (Tutankamon) Sergisi, Orta Amerika Maya Medeniyetini yerinde gördüğü gezisi bunlar içindedir.
Prof. Dr. Nephan Saran, öğrencisine saygı ve sevgi dolu bir öğretim üyesidir. Sıradan günlerde Fakülteye otomobili ile gelip giden Prof. Dr. Nephan Saran, kar yağdığı bir gün, kolu ağrıdığı için yemenilerle sarılı bir şekilde sırf ders, sınav aksamasın diye, evden (Teşvikiye), Fakülteye (Laleli-Koska) yolun önemli bir kısmını yürüyerek gelmiştir. Bu davranışı Prof. Saran’ın öğrencisine olan saygı ve sevgi anlatan güzel bir örnektir. Derslerde öğrencinin sorularını sabırla cevaplaması, anlamadım diyen için tekrar tekrar anlatması ile gösterdiği iyi niyeti, zaman zaman istismar edilsede bunu yapan öğrencinin gördüğü iyi niyetli yaklaşımdan utanması ve bir noktadan sonra inanılmaz saygı duyar olması bizzat öğrencinin itirafı olarak bilinmektedir. Zor durumda olana yardım eden, sıkıntıda olanı anlayıp dile getirmeden katkı yapan, ağır başlı olarak sorunlarını aşmaya çalışanlara özel ilgi gösteren yaklaşımı ile herkesin kalbini kolay kazanan bir öğretim üyesidir.
Prof. Dr. Nephan Saran’ın Antropoloji Derneğini kurması, Başkanlığını yapması ve Onursal Başkan olarak hep gelişmesi için uğraşması, Türkiye Antropoloji’si içinde, ismini altın harflerle yazması anlamına gelmektedir.
Sayın ve Sevgili Hocamız Prof. Dr. Nephan Saran’ı, bir sonbahar sabahı (17.05.1924 – 29.11.2008 7 sularında) kaybettik.
*** Hocamız, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi, Antropoloji Bölümü’nün kuruluşunu, gelişmesini ve kurumsallaşmasını gerçekleştirdi.
*** Araştırma konuları ve yayınlarıyla, Türkiye’nin Sosyo-kültürel sorunlarına, sorunlar kronik hale gelmeden çok önce dikkat çekti.
*** 2010’ da 50. yılını dolduran Bölümümüzün misyon ve vizyonunu belirledi.
Prof. Dr. Taylan AKKAYAN